Kultura

 

 

 

 

 

 

 

Ochrona zabytków
 

 

W ramach powyższych działań sporządza się Gminną Ewidencję Zabytków. Dla obiektów ujętych w GEZ Rada Miejska uchwala Program Opieki nad Zabytkami i ustala zasady ochrony zabytków w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Wszystkie działania wymagają uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków.
Rada Miejska w Chorzelach uchwałą nr 108/XV/19 z dnia 28.11.2019 roku przyjęła Gminny Program Opieki nad Zabytkami Miasta i Gminy Chorzele na lata 2019-2022.

 

 

 

 

 

 

https://www.mwkz.pl/delegatury-ostroleka


 

W Gminnej Ewidencji Zabytków Chorzel widnieje aż 176 stanowisk archeologicznych. Mianem stanowiska archeologicznego nazywane są miejsca, w których odnaleziono materialne ślady ludzkiej działalności np. przedmioty, pozostałości osad, grodów, cmentarzyska itp. charakterystyczne dla danej epoki.
Wśród wielu zabytków archeologicznych odkrytych na terenie całej gminy, niewątpliwie najciekawszym obiektem jest leśne stanowisko „Łysa Góra”. To piaszczysta wydma wśród łąk, położona na prawym brzegu Orzyca, która na mapie Archeologicznego Zdjęcia Polski i w literaturze archeologicznej figuruje jako stanowisko numer 1. Mimo, iż w opracowaniach archeologicznych obiekt przypisany jest jako formalnie przynależny do wsi Rembielin, w rzeczywistości położony jest w okolicach Przątaliny, na terenie sołectwa Bagienice, ok. 1100 m. na północny zachód od Chorzel. Nazewnictwo archeologiczne zostało prawdopodobnie zaczerpnięte od mieszkańców Rembielina, którzy byli wówczas właścicielami położonych wokół stanowiska gruntów rolnych.
 
Zespół osadniczo-grzebalny zwany „Łysą Górą” to jeden z najstarszych, odnalezionych do tej pory śladów osadnictwa pradziejowego na obszarze gminy Chorzele. Stanowisko archeologiczne zostało odkryte w 1959r. O wyorywaniu na tzw. "Wysokim Grondzie" ceramiki i kawałków metalu poinformował archeologów dyrektor liceum ogólnokształcącego w Chorzelach Antoni Kielak. Pierwsze badania przeprowadzał tutaj Andrzej Kempisty, który na podstawie sondażowego wykopu uznał to miejsce za osiedle obronne, należące do kultury łużyckiej. Teza ta została szybko zweryfikowana podczas kolejnych badań archeologicznych prowadzonych na „Łysej Górze” w latach 70., 80. oraz 90..
Badania wykopaliskowe rozpoczęto tu w 1971 r., kierowały nimi dr Łucja Okulicz oraz mgr Sylwia Wierzbicka-Pawłowska z Katedry Archeologii Pradziejowej i Wczesnośredniowiecznej UW. Przebadano wówczas trzy ary w południowej części wzniesienia odkrywając liczne kawałki ręcznie lepionej ceramiki, dwie fibule – brązową i żelazną, brązowe bransolety oraz fragmenty naszyjnika, ułamki ozdób brązowych i żelaznych, szklane paciorki, kilka żużli i zabytki krzemienne. Odsłaniając kolejne partie ziemi natrafiono na 45 jam grobowych z pochówkami ciałopalnymi, fragmentami ceramiki i kamieniami, z czego niektóre nosiły ślady przepalania. Na południowo-wschodnim stoku „Łysej Góry” odnaleziono duże fragmenty glinianej prażnicy, węgle drzewne, wśród nich żelazny półkosek oraz siekierkę z tulejką, które wg przypuszczeń badaczek, były urządzeniem do nawęglania stali z okresu późnolateńskiego (150 r. p.n.e. – pocz. I w. n.e.). Odkryta ceramika natomiast, którą w większości stanowiły naczynia o kulisto spłaszczonych dnach, wskazywała przynależność stanowiska do kultury kurhanów zachodniobałtyjskich, typowej dla obszaru Mazur i Północnego Mazowsza.

Kolejny sezon badań otwarto w 1972 roku. Wykopaliska kontynuowała dr Ł. Okulicz wraz z dr hab. Jerzym Okuliczem, wówczas prace prowadzono w południowej części stanowiska. Na powierzchni 2,5 ara wyeksplorowano 94 jamy grobowe, które zalegały w kilku warstwach, często przecinając się wzajemnie. Wypełniska jam stanowiły zwykle silnie przepalone warstwy węgli drzewnych, ziemi oraz duża ilość rozsypanych zwęglonych ziaren zbóż  i nasion, w kilku przypadkach ziarnami wypełniano naczynia gliniane. Odsłonięto również kilkanaście wykopów rabunkowych, przez które zniszczona została część pochówków. 
Na podstawie wydobytych obiektów oraz sposobu pochówku, cmentarzysku przypisano przynależność do kultury kurhanów zachodniobałtyjskich. Co ciekawe, mimo zniszczeń, jak opisywali badacze, uwagę zwracało bogactwo wyposażenia grobów w szklane paciorki, gliniane przęśliki, ozdoby brązowe (zapinki, bransolety itp.), narzędzia żelazne (m.in. szydła, noże) charakterystyczne w formie dla ośrodków metalurgicznych funkcjonujących we wczesnej epoce żelaza w rejonie Półwyspu Sambijskiego oraz rzemiosła celtyckiego – co świadczyło o importach. 

Na szczególną uwagę zasługują zwłaszcza odnalezione na wydmie importy celtyckie, datowane na IV w. p.n.e. i będące najstarszym na Mazowszu zespołem 14 zabytków pochodzących z kręgu tej kultury. Warto tu wspomnieć, że Celtowie od IV w. p.n.e. do II w. p.n.e. zamieszkiwali południowe obszary dzisiejszej Polski, a ich cywilizacja wywierała ogromny wpływ na rozwój metalurgii żelaza wśród ludności, z którą utrzymywali kontakty handlowe. Celtowie przynieśli na ziemie polskie umiejętność pozyskiwania i obróbki żelaza, znali tajniki produkcji szklarskiej, wykorzystywali koło garncarskie oraz posługiwali się własnym systemem monetarnym, nigdy jednak nie stworzyli własnego państwa, mimo zasiedlenia znacznych obszarów Europy. Importy o cechach charakterystycznych dla celtyckiego rzemiosła, odnalezione na terenie „Łysej Góry” - osady tak daleko wysuniętej na północ, były rzadkością na obszarach północnego Mazowsza. Może to świadczyć o handlu z tutejszymi mieszkańcami. Osada leżała zapewne w miejscu przeprawy przez dolinę Orzyca w ramach szlaku handlowego, tuż przy naturalnym przejściu z Kujaw i Mazowsza na Mazury, biegnącego z południa poprzez Wzniesienie Mławskie. Część badaczy wysnuwa nawet wnioski, iż mogła tędy przebiegać  jedna z odnóg biegnącego nad Bałtyk szlaku bursztynowego, kontrolowanego przez Celtów, a prowadzącego na zasobną w bursztyn Sambię. 

Badaczka Ł. Okulicz kontynuowała swoje badania jeszcze w 1973 i 1974 r., prowadząc wykopaliska w zachodniej części południowego ramienia wydmy. Archeolodzy odkryli tam cmentarzysko z płaskimi grobami ciałopalnymi, które pierwotnie mogły posiadać konstrukcje kamienne. Ujawniono wówczas jeszcze 130 jam grobowych zalegających w dwóch warstwach. Część jam posiadała na dnie bruk kamienny, na którym ustawione były popielnice z prochami zmarłych i darami. W dalszym ciągu odkrywano wiele zabytków z brązu i żelaza, gliniane przęśliki, przepalane krzemienie, szklane i bursztynowe paciorki itp., które wskazywały, że cmentarzysko funkcjonowało od IV w. p.n.e.

Na kolejne wykopaliska „Łysa Góra” czekała do lat 80. XX w. Badania trwały wówczas przez cztery lata, a pracami kierował mgr Adam Waluś i mgr Jacek Kowalski z Instytutu Archeologii UW. W tym czasie przebadano około 11 arów  stanowiska, eksplorowano obszar, który wg badaczy, zajmowany był przez osadę. Odsłonięto liczny materiał ceramiczny, jamy zasobowe (pełniące wówczas rolę swoistych spiżarni, do przechowywania m.in. ziarna), pozostałości obiektów mieszkalnych, przeprowadzono również wiercenia mające uchwycić przebieg domniemanego pomostu prowadzącego od podstawy wydmy ku rzece. Ponownie natrafiono na narzędzia i ozdoby z brązu i żelaza (nóż, tarczki, zapinki, zausznica z paciorkami) oraz jamy grobowe. 
W 1992 r. na omawianym stanowisku miały miejsce ostanie badania archeologiczne o charakterze ratowniczym, a pieczę nad nimi sprawował Antoni Smoliński.

W wyniku wieloletnich badań archeologicznych i na podstawie odkrytych reliktów, możliwe było  ustalenie prawdopodobnych losów „Łysej Góry”. Niewątpliwie w miejscu tym istniała osada mieszkalno-produkcyjna, która zajmowała najbardziej obronny południowo-zachodni rejon wydmy, dodatkowo odgrodzony od reszty najprawdopodobniej rowem, podkreślającym jej walory obronne, naturalne zabezpieczenia stanowiły również otaczające wydmę bagniste tereny i rzeka. Zabudowę osady stanowiły półziemiankowe budynki, które rozlokowano wzdłuż zboczy wydmy. W części budynków odkryto miejsca po paleniskach, ulokowanych zazwyczaj w pobliżu północno-wschodniego narożnika domostwa. Najprawdopodobniej w osadzie istniało również zaplecze produkcyjne, o czym świadczą odkryte w znacznej liczbie tygielki służące do wytapiania żelaza. 
Przypuszczalnie z uwagi na stopniowy upadek plemion celtyckich i załamanie się szlaków handlowych pod koniec II w. p.n.e., zamieszkująca "Łysą Górę" ludność utraciła, być może, główne źródło bogacenia się i osada zaczęła tracić na znaczeniu. 

Od około 120 r. p.n.e. „Łysa Góra” zaczęła pełnić nową funkcję – na miejscu opuszczonej osady ulokowano cmentarzysko z grobami ciałopalnymi, które prawdopodobnie zostało założone przez nowo przybyłe w te okolice grupy ludności kultury kurhanów zachodniobałtyjskich. Podstawową formą pochówku na nekropoli były groby jamowe, do których składano spalone szczątki ludzkie wraz z pozostałościami stosu, czasami ziarnami zbóż, a także i darami grobowymi (mogło być to uzbrojenie, ozdoby, narzędzia lub naczynia spalane wraz z ich właścicielem), obok nich występowały również groby popielnicowe. Część grobów posiadała nieregularne bruki kamienne układane na dnie jam, gdzie ustawiano naczynia z prochami. W kilku przypadkach zaobserwowano zniszczone zewnętrzne konstrukcje drewniane z grubych bierwion otaczające brzegi jamy, lub pojedyncze słupy wkopane w jej środek. Nad wszystkimi grobami występowały bruki kamienne, które łączyły się oznaczając obszar zajęty przez pochówki. Cmentarzysko użytkowano aż do I w. n.e. (okres wpływów rzymskich). 

Badacze nie są do końca zgodni co do przynależności kulturowej ludności zamieszkującej osadę. W początkowym okresie badań zamieszkującą tam ludność wiązano z kulturą kurhanów zachodniobałtyjskich, później natomiast z kulturą grobów kloszowych, następnie doszukiwano się podobieństw do kultury pomorskiej, to znów wracano do pierwszej opcji. W trakcie kolejnych badań uznano, iż osada kojarzyła typową społeczność pogranicza kulturowego, gdzie przenikały się wpływy wymienionych wyżej kultur, oraz  kultury przeworskiej w końcowym etapie funkcjonowania stanowiska. 

Liczne zabytki pozyskane w trakcie badań wskazują na ogromną wartość poznawczą i zabytkową stanowiska. Jak do tej pory „Łysa Góra” nie została całkowicie przebadana, ani nie doczekała się jednolitej monografii, jednak w 1992 r. została wpisana do rejestru zabytków (nr rejestru 317), dzięki czemu podlega ścisłej ochronie prawnej. Przed wpisem do rejestru stanowisko było nagminnie niszczone przez wieloletnie uprawy, wybieranie piasku, wywożenie śmieci i różnego typu działalność ludzką. 

Każdy kto ma wiedzę o dewastacji chronionych miejsc lub jest świadkiem zaśmiecania czy wybierania piasku z terenu stanowiska archeologicznego lub jakiegokolwiek jego niszczenia, powinien zgłosić sprawę na policję oraz powiadomić o zajściu wojewódzkiego konserwatora zabytków. Zgodnie z art. 108 ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, każdy kto dopuszcza się takich zachowań podlega następującym karom:
 1. Kto niszczy lub uszkadza zabytek, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
 2. Jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
 3. W razie skazania za przestępstwo określone w ust. 1 polegające na zniszczeniu zabytku sąd orzeka na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków nawiązkę w wysokości do wartości zniszczonego zabytku.
 4. W razie skazania za przestępstwo określone w ust. 1 polegające na uszkodzeniu zabytku sąd orzeka obowiązek przywrócenia stanu poprzedniego, a jeśli obowiązek taki nie byłby wykonalny – nawiązkę na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków w wysokości do wartości uszkodzenia zabytku.
 5. W razie skazania za przestępstwo określone w ust. 2 sąd może orzec na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków nawiązkę w wysokości od trzykrotnego do trzydziestokrotnego minimalnego wynagrodzenia.

Stanowiska archeologiczne chronione są również przed „archeologami amatorami” i „poszukiwaczami skarbów”, prowadzącymi nielegalne poszukiwania i niszczącymi przy tym zabytkowe miejsca. Należy pamiętać, że zgodnie z art. 109c ww. ustawy, przestępstwem jest prowadzenie poszukiwań zabytków bez ważnego pozwolenia lub wbrew jego warunkom: „Kto bez pozwolenia albo wbrew warunkom pozwolenia poszukuje ukrytych lub porzuconych zabytków, w tym przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.”.

Wydobywanie zabytkowych obiektów z ziemi bez naukowej dokumentacji określającej ich kontekst, pozbawia nas cennych informacji o historii naszych przodków i poszczególnych miejsc. Wykopując przedmioty nigdy nie można mieć pewności czy nie niszczy się stanowiska archeologicznego, z których większość nie wyróżnia się w terenie. Chcąc przeprowadzić poszukiwania zabytków na własną rękę, warunkiem koniecznym jest uzyskanie pozwolenia od właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Powinniśmy pamiętać, że ratowanie dziedzictwa polega na zabezpieczeniu go i utrzymaniu w możliwie nienaruszonym stanie. Dzięki ochronie zabytków, w tym obiektów archeologicznych, możliwe jest zachowanie dziedzictwa dla kolejnych pokoleń. 
Ochrona niezmiernie ważna jest także dla badaczy z różnych dziedzin, którzy w przyszłości będą mogli kontynuować badania z użyciem coraz nowszych narzędzi, a tym samym odkrywać cenne informacje o historii naszych przodków i poszczególnych miejsc, wraz z kontekstem realiów historycznych i kulturowych wówczas panujących. 
Być może i sama „Łysa Góra” doczeka się jeszcze kontynuacji badań archeologicznych, które pozwolą na dokładniejsze określenie losów jej mieszkańców sprzed wieków.
 

"Łysa Góra" - fot. Miłosz Milewski


Bibliografia:
W. Borkowski, Zabytki archeologiczne ziemi przasnyskiej: katalog, Muzeum Historyczne w Przasnyszu, Przasnysz 2018.
M. J. Hoffman,  Źródła do kultury i osadnictwa południowowschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e., Olsztyn 1999.
M. Klacza, Rembielin, pow. Przasnysz, Sprawozdanie z badań, maszynopis 1992 r., Wojewódzki Oddział Służby Ochrony Zabytków Województwa Mazowieckiego Delegatura w Ostrołęce, Ostrołęka 1992.
J. Korsak, Wykorzystanie regionalnych źródeł archeologicznych w nauczaniu historii, [w:] Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego 5, 1991.
D. Manasterski, Jamowy grób ciałopalny z żelazną sprzączką do pasa, ze stanowiska I w Rembielinie, powiat przasnyski, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), Officina archaeologica optima. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi- Kozarynowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Światowit. Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages, t. 7, Warszawa 2001.
Ł. Okulicz, A. Pozarzycka, W. Nowakowski, Stanowisko z wczesnej epoki żelaza w Rembielinie pow.
Przasnysz, „Sprawozdania Archeologiczne”, t. 26, 1974.
Ł. Okulicz, „Sprawozdania Archeologiczne”, t. 25, Rembielin, pow. Przasnysz, stanowisko „Łysa Góra”nr 2, „Informator Archeologiczny. Badania rok 1973”, Warszawa 1974.
Ł. Okulicz, Sprawozdanie z badań cmentarzyska z wczesnej epoki żelaza w Rembielinie, powiat przasnyski, Rocznik Olsztyński, t. 11, Olsztyn 1975.
Ł. Okulicz , Rembielin, pow. Przasnysz, „Informator Archeologiczny. Badania rok 1971”, Warszawa 1972 b.
Ł. Okulicz, Osada i cmentarzysko w Rembielinie, woj. Ostrołęka, Monografia stanowiska na podstawie wyników badań prowadzonych w latach 1971–1974, maszynopis w archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1980.
A.Waluś, Rembielin, pow. Przasnysz, „Informator Archeologiczny. Badania rok 1981”, Warszawa 1982.
A.Waluś, Zabytki kultury lateńskiej z Rembielina, woj. ostrołęckie, Barbaricum, t. 2, Warszawa 1992.