Historia
Historia
Historia samego miasta Chorzele i dużej części gminy związana była przez stulecia z granicą, dzielącą stronę słowiańską (później już mazowiecką i polską) od terenów pruskich (następnie krzyżackich i niemieckich). Linia graniczna ustanowiona w 1343 r. ugodą w Bratianie pomiędzy książętami mazowieckimi a wielkim mistrzem krzyżackim biegła m.in. przez środkowy bieg Orzyca, znajdujący się obecnie na terytorium gminy. Granica ta przetrwała tu nieprzerwanie przez 600 lat. Uznaje się, że jest to jedna z najdłużej trwających linii granicznych w Europie i na świecie.
Nazwę Chorzele wiąże się z prasłowiańskim słowem orz lub horz oznaczającym konia. Stąd też ma pochodzić nazwa rzeki Orzyc i nazwa puszczy - Chorzel - pokrywającej okoliczne tereny. Po raz pierwszy nazwę Chorzele znajdujemy w akcie donacyjnym księcia mazowieckiego (warszawskiego) Bolesława IV na rzecz Wacława z Jaworowa z 1444 r. W 1473 r. książę mazowiecki Janusz II dokonuje zamiany ziem z właścicielami – Wacławem z Jaworowa i rodziną z Chorzel. Dotychczasowi właściciele miejscowości otrzymali 10 włók w powiecie zambrowskim, Chorzele zaś trafiły do dóbr książęcych.
Początek XVI w. to okres prosperity w Chorzelach. We wsi jest m.in. 10 tawern-karczem, kuźnica, kopalnia rudy, dwa młyny. Liczba mieszkańców była szacowana na ok. 150 osób. W 1529 r., po śmierci ostatnich Piastów, Księstwo Mazowieckie zostaje włączone do Królestwa Polskiego i tym samym Chorzele stają się wsią królewską należącą do województwa mazowieckiego, w Ziemi Ciechanowskiej (od końca XVI w. w starostwie przasnyskim).
Do rangi miasta Chorzele zostały podniesione w dniu 15 maja 1542 r. Przywilej lokacyjny miasta na prawie magdeburskim sporządzono na polecenie Zygmunta Starego w Wilnie. Chorzele otrzymały 60 włók ziemi, wójtostwo zaś nadano Piotrowi Goryńskiemu z Ojrzanowa. Rodzina Goryńskich to nadanie i inne przywileje sceduje następnie na rzecz Wawrzyńca Gadomskiego - pierwszego historycznego wójta Chorzel, sprawującego władzę w mieście wraz z ławnikami. Od 1553 r. dokumenty władz miasta były sygnowane pieczęcią. W tym okresie miasto było częścią uposażenia wdowiego królowej Bony, żony Zygmunta Starego, która w 1551 r. przyczyniła się do erygowania parafii. Krótko później wzniesiono tu prawdopodobnie pierwszy kościół.
Lustracja dóbr królewskich z 1565 r. ujawnia, że miasto liczy 121 domów, 792 mieszkańców, ma dwa młyny (w tym jeden prywatny), kuźnię rudy darniowej, kilkanaście (!) browarów; jest tu też wielu rzemieślników. Powolny, acz stały rozwój miasta potwierdza lustracja z 1617 r. Jednakże od połowy XVII w. Chorzele, podobnie jak setki innych miasteczek w Polsce, czeka powolny upadek. Przemarsze wojsk szwedzkich i ks. Bogusława Radziwiłła, działania partyzanckie S. Czarnieckiego i zaraza z lat 1657-61 – to wszystko niekorzystnie odbija się na kondycji miasta. Dopełnieniem tego były tragiczne pożary z lat 1660-63. W 1660 r. liczba mieszkańców wynosiła 192 osoby, a w 1676 r. – 141.
Aby podnieść miasto z upadku, w 1690 r. król Jan III Sobieski odnowił i potwierdził prawa wcześniej nadane Chorzelom, nadał też nowe – dotyczące sądownictwa i handlu. Król m.in. ustanowił jarmarki, z których Chorzele będą słynąć w okolicy jeszcze w II połowie XX w. Jednakże początkowo to nie zmieniło sytuacji miasta. W czasie wojny północnej wojska szwedzkie króla Karola XII splądrowały Chorzele (w styczniu 1708 r.). Zniszczono wtedy dwa kościoły – stary drewniany parafialny na „Poświętnym” oraz drugi filialny pod wezwaniem św. Wojciecha znajdujący się na ulicy Ruda. W 1712 r. ze składek dobroczyńców ofiarodawców wybudowano nowy, drewniany parafialny kościół na miejscu zniszczonego (obecnie w tym miejscu stoi plebania) pod wezwaniem św. Mikołaja.
Dopiero schyłek panowania Sasów przyniósł niewielkie ożywienie gospodarcze Chorzel. W 1757 r. August III Sas potwierdził dotąd nabyte przywileje miasta, a nadto ustanowił dwa kolejne jarmarki, (czyli razem było ich 5). W 1776 r. król Stanisław August Poniatowski potwierdził dotychczasowe przywileje i do ustanowionych jarmarków dodał jeszcze dwa, co miało pomóc w aktywizacji handlu miasteczka leżącego nad granicą z Prusami.
W dobie stanisławowskiej należy odnotować kilka znaczących wydarzeń: w latach 1768-1771 w czasie konfederacji barskiej Chorzele i okolice są terenem działań partii konfederatów, w tym szczególnie Sawy Calińskiego (1770–1771). Z żywym oddźwiękiem spotkały się wśród mieszczan chorzelskich hasła idee Sejmu Wielkiego. M.in. w listopadzie 1789 r. do stolicy na zjazd delegatów 141 miast królewskich wybrało się dwóch reprezentantów Chorzel: landwójt Paweł Bączkowski i radny Grzegorz Kwaśniewski. Także okres insurekcji Kościuszkowskiej z 1794 r. ma odzwierciedlenie w dziejach Chorzel i okolic (tworzyły się m.in. liczne oddziały powstańcze np. partia Antonowicza, Kwaśniewskiego).
Po upadku powstania i trzecim rozbiorze Polski Chorzele znalazły się na krótko w zaborze pruskim. To jedyny okres, gdy starą granicę na Orzycu przesunięto w głąb kraju. Rządy pruskie trwały do roku 1815 – po kongresie wiedeńskim Chorzele ponownie stały się miasteczkiem nadgranicznym, choć leżącym już na granicy rosyjsko-pruskiej. Czas pruskiego panowania był bardzo burzliwy. W latach 1806–1807 Chorzele były świadkiem przemarszu wielkich wojsk napoleońskich, dowodzonych m.in. przez marszałków Neya i Bersiersa oraz generałów Grouchy’ego, Sahuca, Rogeta czy Machanda. W dniu 31 I 1807 r. przez Chorzele przejeżdżał sam Napoleon, w drodze do kwatery, którą miał w pobliskim Wielbarku. Z kolei po klęsce Napoleona w wyprawie rosyjskiej w grudniu 1812 r. przez Chorzele przemaszerowały resztki części oddziałów Wielkiej Armii, a za nimi wojska rosyjskie. Faktyczne od początku 1813 r. Chorzele znalazły się pod okupacją rosyjską. W sierpniu 1815 r. miasto oficjalnie przeszło pod panowanie rosyjskie.
W 1820 r. miasto liczyło 1203 osoby (787 chrześcijan, 391 Żydów i 25 innych wyznań). Domów było 186, choć tylko jeden z nich był murowany. Świadczy to o stałym rozwoju miasta, którego podstawą był handel, szczególnie tekstyliów – za czasów pruskich bowiem powołano tu do życia fabrykę sukienniczą.
Pewne zmiany w pozycji miasta przyniósł wybuch powstania listopadowego. W Chorzelach zorganizowano Straż Bezpieczeństwa do ochrony granicy, stworzono ponadto rezerwę rekrutów do Gwardii Ruchowej. Wczesną wiosną 1831 r. Chorzele znalazły się na zapleczu działań armii Dybicza i były świadkiem przemarszu i działań partii powstańczych ppłk. Bardzkiego, por. Michała Godlewskiego i kpt. Józefa Zaliwskiego. Wraz ze zdławieniem powstania Chorzele i okolice zostały spacyfikowane przez wojska rosyjskie. Z wojennej zawieruchy Chorzele wyszły raczej obronną ręką, aczkolwiek w wyniku epidemii cholery przywleczonej przez Rosjan zmarło 75 chorzelan, z czego połowę stanowiły dzieci.
Okres międzypowstaniowy przynosi powolny rozwój miasta – zwiększa się liczba mieszkańców, rośnie liczba zakładów rzemieślniczych. W 1841 r. w Chorzelach mieszkało już około 1700 osób, w 1857 r. – 1930 osób, z tego 950 Żydów, zaś w 1860 r. – 2032 mieszkańców (1119 osób było narodowości żydowskiej).
Powstanie styczniowe z lat 1863-1864 wyryło piętno na sytuacji nadgranicznego miasteczka. W okolicy Chorzel działał i organizował oddziały powstańcze Tomasz Kolbe – dzierżawca folwarku Dąbrówka Ostrowska. Bazą organizacyjną Kolbego było uroczysko Bogdaniec koło Zarąb. W dniu 3 II 1863 r. uderzył on na czele partii liczącej 70-100 osób na komorę celną w Chorzelach i po krótkiej walce zdobył ją. Idąc za ciosem Kolbe przekroczył granicę i opanował stację komory celnej we Flambergu (Opaleńcu). Następnego dnia zdobył Janowo, a w okolicy ogłaszał władzę Rządu Narodowego i manifest uwłaszczający chłopów. W połowie marca Chorzele po raz wtóry zostały zajęte przez partię Zygmunta Padlewskiego, który po porażce pod Drążdżewem, chciał przejąć tu spodziewany transport broni. Padlewski spotkał się w mieście z życzliwym przyjęciem, pozostał jednak tu tylko kilka godzin. Później działania wojenne straciły na intensywności. Powszechne stały się za to liczne rewizje, poszukiwania broni, sprawdzanie obecności mężczyzn.
Za sprzyjanie powstańcom miasto zapłaciło wysoką cenę. Jeszcze w trakcie walk powstańczych mieszkańcy zostali obłożeni wysoką kontrybucją, zaś w 1869 r. Chorzele zostały pozbawione praw miejskich. Od 1871 r. w urzędzie wójtowskim używano już obowiązkowego języka rosyjskiego. Nadgraniczny charakter miejscowości sprzyjał jednak demografii. W 1880 r. było tu już 2883 mieszkańców, w 1890 r. – 2901, w 1897 r. – 3265, w 1905 r. – 4000, w 1906 r. – 4148, w 1910 r. – 5071. Jarmarki i targi powodowały, że Chorzele przed I wojną światową stały się znacznym ośrodkiem handlu wewnętrznego dla okolicznych wsi, jak również w granicznym pasie północno-wschodniego Mazowsza. Ożywienie gospodarcze było również wynikiem funkcjonowania pięciu wiatraków, dwóch browarów, 48 sklepów, 10 szynków. Funkcjonowała nawet kasa pożyczkowa "Przyszłość". W Chorzelach stale kwaterował oddział wojska rosyjskiego z 9 Łomżyńskiej Brygady Straży Pogranicznej, liczący 270 osób, mający za zadanie pilnowania granicy w tzw. kordonach: Zaręby, Sosnówek (Kopijek), Chorzele, Sucha Sosna, Wasiły do Janowa.
Wraz z wybuchem I wojny światowej nastąpił szczególny okres w życiu miasta. Chorzele w czasie pierwszych 2 lat działań przechodziły wielokrotnie z rąk do rąk i były świadkiem starć między wojskami pruskimi a rosyjskimi. Po klęsce Samsonowa w końcu sierpnia 1914 r. niedobitki tej armii przeszły przez Chorzele, zaś na początku listopada 1914 r. Niemcy zajęli miasto. W zasadzie od tego czasu do listopada 1918 r. Chorzele były pod okupacją niemiecką. W 1916 r. liczba ludności Chorzel wynosiła 2651 osób (prawie o połowę mniej niż w 1910 r.). Mimo okupacji chorzelanie podejmowali wielokrotnie działania zmierzające do walki z zaborcami. Wielu mieszkańców Chorzel i okolicznych wsi wstąpiło do Legionów J. Piłsudskiego. Zawiązano na terenie gminy POW. W ostatnich miesiącach wojny uaktywniła się chorzelska Straż Ogniowa – jedyna siła zorganizowana, która w dniach listopadowych 1918 r. faktycznie rozbroiła kompanię wojska niemieckiego, a także zdobyła magazyny: amunicyjny, prowiantowy i mundurowy.
Na mocy dekretu z dn. 14 II 1919 r. Chorzele ponownie podniesiono do rangi miasta. Zanim jednak miasto rozpoczęło odbudowę, przeżyło jeszcze jedną nawałę wojenną. 6 VIII 1920 r. miasto zajęli bolszewicy, a trwająca zaledwie 16 dni okupacja zakończyła się tragicznym epizodemi. 22 sierpnia Chorzele zostały uwolnione przez żołnierzy 1 Syberyjskiego Pułku Piechoty, stanowiącego część Brygady Syberyjskiej. Żołnierze Ci mieli za zadanie odciąć odwrót oddziałom III Korpusu Konnego Gaj Chana – wodza bolszewickiego słynącego z brutalności i bezwzględności. Brak jednak rozpoznania siły wroga sprawił, że 1 SPP musiał stawić czoła wielokrotnie silniejszym oddziałom. Bitwa, która trwała niemal przez cały następny dzień, 23 sierpnia, zakończyła się odwrotem Polaków. Jednakże ci żołnierze, którzy nie zdążyli się ewakuować, zostali zamęczeni przez bolszewików. Wszyscy są pochowani na miejscowym cmentarzu parafialnym.
Życie w II Rzeczypospolitej, choć senne, przerywane było ważnymi wydarzeniami. W 130. rocznicę bitwy pod Racławicami, w kwietniu 1924 r. odsłonięto na rynku pomnik Tadeusza Kościuszki. W tym samym roku powołano w Chorzelach siedmioklasową szkołę powszechną, na czele której stanął Władysław Burdyński. W 1930 r. natomiast Chorzele odwiedził prezydent Ignacy Mościcki. Rozwijały się organizacje społeczne: Strzelec, Związek Pomocy Obywatelskiej Kobiet, Kółko Rolnicze, PCK, Ochotnicza Straż Ogniowa, ZHP czy Związek Nauczycielstwa Polskiego. W 1932 r. oddano do użytku nowo wybudowaną remizę strażacką; ze względu na ciasnotę w dotychczasowym budynku, w 1935 r. rozpoczęto starania o budowę nowej szkoły. Budynek oddano do użytku 1 września 1938 r. Patronem ustanowiono Marszałka Józefa Piłsudskiego. Pierwszy rok nauki w szkole okazał się jednak zarazem ostatnim....
Liczba ludności w przedstawionym okresie wynosiła: w 1931 r. – 3032 osoby, a tuż przed wybuchem wojny – 3800 osób. Chorzele ponadto były w XX-leciu międzywojennym siedzibą notariatu oraz Sądu Grodzkiego, komory celnej, komisariatu Straży Granicznej, Posterunku Państwowej Policji, apteki; świadczono tu także usługi lekarskie. Takim miasto zastała II wojna światowa.
Wojska niemieckie zajęły Chorzele 1 IX 1939 r., tuż po godz. 6.00 rano. Szybko rozpoczęto wprowadzanie okupacyjnych porządków. W październiku utworzono getto otwarte dla pozostałych w mieście rodzin żydowskich. Ostatni Żydzi opuścili miasto 8 XII 1941 r. – wywieziono ich do Makowa, skąd trafili do obozów zagłady. W latach 1940-43 Niemcy zmienili ciąg komunikacyjny w mieście, wybudowano most betonowy na Orzycu i wysiłkiem robotników przymusowych oraz Żydów z obozu pracy realizowano budowę tzw. Autostrady – drogi bitej do Przasnysza przez Rycice i Świniary. Z Chorzel na roboty przymusowe wywieziono 270 osób, w tym 54% dzieci. W latach 1939-45 zginęło różną śmiercią 67 osób – 39 z nich zmarło w obozach, zostało zamordowanych lub straconych w egzekucjach. Już od początków okupacji Polacy tworzyli różne zalążki organizacji ruchu oporu; w końcu 1939 r. powołano placówkę Komendy Obrońców Polski (zlikwidowaną przez Niemców wiosną 1940 r.). Działały tu także placówki ZWZ‑AK i Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (TON).
Chorzele zostały wyzwolone przez oddziały radzieckie 3 Armii - 32 Dywizji Kawalerii w dn. 20 I 1945 r. W wyniku okupacji i działań wojennych ludność Chorzel zmniejszyła się do 2659 osób (wiosna 1945 r.). Szybko przystąpiono do odbudowy miasta. W marcu tego roku wznowiono działalność szkoły podstawowej, do której zaczęło uczęszczać 600 dzieci. Uruchomiono młyn motorowy S. Podeszwińskiego, wiatrak J. Sidwy oraz dwie olejarnie. Podstawą utrzymania większości mieszkańców było rolnictwo. W 1946 r. liczba mieszkańców wynosiła zaledwie 2187 osób. W międzyczasie część wyemigrowała na Ziemie Odzyskane.
Od 1947 r. władze miasta były wybierane zgodnie z systemem prawnym „budowy socjalizmu”; taka sytuacja trwała aż do 1989 r. Liczebność Chorzel do lat 80. XX wieku kształtowała się następująco: 1946 r. – 2187 osób, 1950 r. – 1933 osoby, 1960 r. – 2141 osób, 1970 r. – 2443 osoby, 1974 r. – 2609 osób, 1978 r. – 2481 osób. Do tej pory nie osiągnięto stanu sprzed II wojny światowej ani tym bardziej z początku XX wieku.
21.04.2023
13.04.2023
07.04.2023
07.04.2023
06.04.2023
05.04.2023
03.04.2023
27.03.2023
24.03.2023
23.03.2023
21.04.2023
13.04.2023
07.04.2023
07.04.2023
06.04.2023
05.04.2023
03.04.2023
27.03.2023
24.03.2023
23.03.2023
24.02.2021
| Kalendarz wydarzeń |
|
styczeń 2025 |
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Konsultacje PGNiG dla mieszkanców Miasta i Gminy Chorzele ||| INFORMACJA O KORONAWIRUSIE ||| Zwrot podatku akcyzowego ||| Wywiad z Burmistrz Miasta i Gminy Chorzele Beatą Szczepankowską. |||
Chorzele w obiektywie
Copyright © Oficjalny Portal Informacyjny Urzędu Miasta i Gminy Chorzele
zeto![[ZAMKNIJ]](Zasoby/Grafiki/close-img.png)